GEOTERMIA – gorący temat
Od wieków ludzie wykorzystują naturalne ciepłe źródła do kąpieli i ogrzewania ciała, podgrzewania i gotowania pożywienia oraz leczenia ran i odpoczynku.
Na dużą skalę z wód termalnych zaczęli korzystać Etruskowie. Ujmowali oni źródła, budowali baseny wraz urządzeniami służącymi do rekreacji i wypoczynku; dzisiaj nazwalibyśmy je aquaparkami. W Indiach ludzie czcili ciepłe źródła, będąc jednocześnie świadomymi ich terapeutycznej W Chinach wody termalne od ponad dwudziestu wieków używane były nie tylko do nawadniania pól, ale również do prania, gotowania oraz do celów leczniczych.
Podobnie było w Japonii, gdzie, jak wynika z zachowanych dokumentów, od połowy XVII wieku kilkakrotnie w ciągu roku wysyłano przedstawicielom władzy cesarskiej i samemu cesarzowi dary, między innymi w postaci wody, z wybranych z należytą starannością źródeł termalnych. Wodę, która służyła do kąpieli znamienitych przedstawicieli władzy, przewożono w beczkach, a każdy transport zawierał niebagatelną jej ilość – aż 300 m3 (Kępińska, Łowczowska, 2002).
Wody termalne wiele wieków temu znane były także Maorysom – rdzennym mieszkańcom Nowej Zelandii, a także ludom Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej. Na dużą skalę wody termalne wykorzystywano w starożytnym Rzymie. Ciepło z głębi Ziemi
Wody podziemne, krążące w środowisku skalnym, mają różną temperaturę i są w rozmaitym stopniu zmineralizowane. Biorąc pod uwagę te parametry możemy wyróżnić wody zwykłe, mineralne i termalne.
Wody termalne, zwane również geotermalnymi, są to wody podziemne mineralne lub zwykłe, których temperatura mierzona na wypływie ze źródeł naturalnych lub odwiertów wynosi co najmniej 20oC. Wielkość ta stanowi granicę umowną od wielu lat stosowaną w balneologii. Opiera się ona na relacji do temperatury ciała ludzkiego (Dowgiałło i inni, 1969; Pazdro, Kozerski, 1990).
Ciepło, które niosą wody termalne, pochodzi z wnętrza Ziemi. Jego głównym źródłem jest płynna magma, zaś dodatkowym – procesy naturalnego rozkładu pierwiastków promieniotwórczych.
Rozkład temperatur w skorupie ziemskiej, od którego między innymi zależy temperatura wód termalnych, jest bardzo zróżnicowany. Podstawowym parametrem, który charakteryzuje pole temperaturowe Ziemi, jest gradient geotermiczny. Określa on przyrost temperatury na jednostkę przyrostu głębokości wewnątrz Ziemi, poniżej strefy termicznie neutralnej. Jego odwrotnością jest stopień geotermiczny, mówiący, co ile metrów w głąb Ziemi, temperatura przyrasta o 1o C. Waha się on w szerokich granicach. Skrajne wartości zanotowano w Budapeszcie: 15 m/1o C i w Dregfontein w Republice Południowej Afryki: 144 m/1o ( Stenz, 1954).
Wartość stopnia geotermicznego zależy od głębokości zalegania ciał magmowych, przewodnictwa cieplnego skał, tektoniki, ukształtowania powierzchni ziemi, lokalizacji procesów wulkanicznych, promieniotwórczych i geochemicznych, a także od pewnych zjawisk hydrogeologicznych. Jako średnią wartość stopnia geotermicznego w skali globalnej przyjmuje się wielkość 33 m/1oC. Jego wartość zmienia się nie tylko w poziomie, ale również w przekroju pionowym.
W Polsce stopień geotermiczny wykazuje duże zróżnicowanie, zależne od budowy geologicznej, a w szczególności od struktur halokinetycznych, odznaczających się wysoką przewodnością cieplną (Górecki – red., 1990). W przedziale głębokości 200 – 2500 m zmienia się on według Majorowicza (1971) od 10 do 110 m/1oC. W północno – wschodniej części kraju wartość stopnia rośnie do około 100 m/1oC, co jest związane ze stosunkowo płytkim występowaniem krystalicznego podłoża. Najniższe wartości, rzędu 20 m/1oC, obserwowane są w Sudetach (Cieplice Śl., Lądek – Zdrój).
Gorąca kopalina
Jak wynika z poprzedniego rozdziału, wody głębokich poziomów wodonośnych, są zawsze wodami gorącymi. Nie wszędzie jednak warto je eksploatować. Aby wydobycie było opłacalne musi być spełnione kilka warunków: wody termalne muszą mieć możliwie wysoką temperaturę, niską mineralizację (duża powoduje korozję i zanieczyszczanie instalacji) i powinny zalegać na niewielkiej głębokości.
Bardzo ważna jest odnawialność zasobów. Zbiorniki wód termalnych nie są bajkowym skarbcem ciepła, z którego można czerpać bez końca, w nieograniczonych ilościach. Ich eksploatacja podlega takim samym ograniczeniom jak eksploatacja zwykłych wód podziemnych: z warstwy wodonośnej można wydobywać tylko tyle, na ile pozwalają zasady racjonalnej gospodarki zasobami.
Wody termalne zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001 r., stanowią kopalinę podstawową w rozumieniu Prawa Geologicznego i Górniczego.
W Polsce najkorzystniejsze warunki eksploatacji wód termalnych do celów grzewczych istnieją w obrębie niecki podhalańskiej. Decyduje o tym sytuacja geologiczna, wysoka temperatura na wypływie, (sięgająca 90oC), niska mineralizacja (do 3 g/dm3), wysoka wydajność (nawet do 550 m3/h z pojedynczego ujęcia), dobra odnawialność złoża i łatwa dostępność terenu. Obszarem zasilania dla niecki podhalańskiej są Tatry. Wody opadowe, które tam wsiąkają, spływając na północ, trafiają na warstwę nieprzepuszczalnych skał fliszowych, które stanowią rodzaj klina rozdzielającego je na dwa strumienie – górny i dolny. Górny spływa na teren niecki, do utworów czwartorzędowych i spękanej górnej partii utworów fliszowych (są to wody zwykłe), natomiast dolny przepływa systemem szczelin i pustek krasowych do trzeciorzędowych skał węglanowych i mezozoicznych utworów jednostek tatrzańskich, stając się wodami termalnymi (Chowaniec, 2003).
Dobre warunki występowania wód termalnych istnieją w zachodniej części Karpat (Ustroń, Jaworze), gdzie wody te związane są z utworami podłoża (spękane i skrasowiałe dolomity i wapienie dewońskie).
Parametry hydrogeologiczne fliszu Karpat zewnętrznych są zdecydowanie odmienne od parametrów utworów budujących podłoże niecki podhalańskiej. Wody termalne na tym obszarze są rozpoznane punktowo, a skomplikowana budowa geologiczna ogranicza uzyskanie większych ich ilości. Występują one w zbiornikach zamkniętych i dlatego ich zasoby są ograniczone. Z dotychczasowych badań wynika, że flisz zewnętrznokarpacki jest mało perspektywicznym kolektorem dla uzyskania wód termalnych w znaczących ilościach (Chowaniec, 2003a). Stosunkow korzystne warunki panują w rejonie Poręby Wielkiej, gdzie uzyskano z pojedynczego ujęcia do 12,1 m3/h wody o mineralizacji 21,8 g/dm3 i temperaturze 42oC na wypływie.
Godny uwagi jest również rejon Wiśniowej koło Strzyżowa. W Wiśniowej, na początku lat 90 – tych XX wieku, nawiercono wody termalne o temp. 84oC i mineralizacji ok.7,0 g/dm3 ( Karnkowski, Jastrząb, 1994). Wody termalne w Wiśniowej zostały nawiercone „okazjonalnie” podczas poszukiwań ropy naftowej. Z uwagi na cel wiercenia, jak i konstrukcję otworu, nie było możliwości określenia zasobów eksploatacyjnych. W związku z tym przedwczesne wydają się opinie o możliwości wykorzystania tych wód do celów grzewczych.
Wody termalne nawiercono również w zapadlisku przedkarpackim. Pochodzą one z utworów mioceńskich oraz ze spękanych i porowatych skał podłoża. Wody te charakteryzują się zróżnicowaną temperaturą, od 20 do ponad 60oC.
W Sudetach powszechnie spotykamy wody termalne o mineralizacji poniżej 1g/dm3. We wschodniej części Sudetów wody termalne charakteryzują się niską mineralizacją, w granicach 0,18 – 0,21 g/dm3, temperaturą w przedziale 20 – 45oC oraz wydajnością 1,2 –108 m3/h. Zawierają one siarczki, fluorki, kwas krzemowy i są radoczynne. W zachodnich Sudetach wody termalne charakteryzują się wyższą temperaturą (22 – 61oC) i mineralizacją (0,52 – 0,69 g/dm3), nie zawierają siarkowodoru lecz siarczany, fluorki i kwas krzemowy.
Na Niżu Polskim wody termalne są typu chlorkowo – sodowego, o mineralizacji od poniżej 1 do ponad 100 g/dm3, z zawartością jodu, bromu i kwasu metaborowego. Ich wydajność dochodzi do 65 m3/h a temperatura do 67oC.
Sanatoria, aquaparki i zakłady geotermalne
W Polsce mamy niewielkie tradycje w zakresie korzystania z wód termalnych, albowiem na naszym terytorium (poza Sudetami) nie istniały samoczynne wypływy tych wód.
Dopiero w 1844 roku odkryto źródło termalne w Jaszczurówce koło Zakopanego (dzisiaj już nieczynne).
Pierwszy zakład geotermalny w kraju wybudował IGSMiE PAN, w roku 1993, na Podhalu. Jako ujęcie eksploatacyjne wykorzystano otwór Bańska IG-1, o głębokości 5261 m, wykonany w Białym Dunajcu przez Oddział Karpacki Państwowego Instytutu Geologicznego. Obecnie, wodę o temperaturze ok. 86oC, eksploatuje się dwoma otworami produkcyjnymi, a po wykorzystaniu zmagazynowanego w niej ciepła, zatłacza się z powrotem do złoża dwoma otworami chłonnymi. W sumie można pobierać 670 m3 wody na godzinę. Energia cieplna z wydobywanych wód termalnych jest odbierana za pośrednictwem wymienników ciepła. W wymiennikach ogrzewana jest woda obiegu wtórnego, która następnie jest transportowana rurociągiem przesyłowym do Zakopanego. Sieć dystrybucyjna zaopatruje nie tylko Zakopane, ale również Biały Dunajec i Bańską Niżną. Do 2005 roku planuje się dostarczenie energii cieplnej do Nowego Targu i pozostałych miejscowości wzdłuż trasy rurociągu przesyłowego.
Obecnie wody termalne na terytorium Polski wykorzystywane są w czterech zakładach geotermalnych: na Podhalu, w Pyrzycach, Mszczonowie i w Uniejowie.
Zakład geotermalny w Pyrzycach (zbudowany w latach 1992 – 96 ) wykorzystuje wody o temperaturze ok. 64oC. Działają w nim dwa otwory eksploatacyjne i dwa otwory chłonne. Energia cieplna zasila czternastotysięczne miasto.
Zakład geotermalny w Mszczonowie (2000 r.) zastąpił trzy osiedlowe kotłownie zlokalizowane w centrum miasta. Jego działalność oparta jest na energii pozyskanej z wód słodkich (mineralizacja 0,5 g/dm3) pochodzących z głębokości 1700 m. Woda, o temperaturze 40oC, wypływa samoczynnie z otworów eksploatacyjnych, dzięki ciśnieniu panującemu w złożu (samowypływ). Po odebraniu ciepła jest wykorzystywana do celów użytkowych.
W Uniejowie zakład geotermalny korzysta z wody o temperaturze ok. 67oC. Instalacja stanowi przykład wykorzystania wód termalnych w połączeniu z ciepłownią olejową. Składa się z dwóch bloków: pierwszy – geotermalny – zawiera otwór produkcyjny i reiniekcyjny (zatłaczający), wymienniki ciepła, filtry i system tłoczenia między otworami, zaś drugi – dwa kotły opalane lekkim olejem opałowym.
W 2002 roku została uruchomiona nowa instalacja geotermalna – zakład ciepłowniczy w Słomnikach. Instalacja ta wykorzystuje wody słodkie o temperaturze poniżej 20oC (17oC) jako źródło ciepła dla obiektów szkoły i budynków indywidualnych. Woda ta, po schłodzeniu, staje się wodą pitną i trafia do wodociągu miejskiego (Bujakowski, 2003).
Wody termalne w Polsce z powodzeniem wykorzystuje się nie tylko w ciepłownictwie, ale również w balneologii, rekreacji i w agroturystyce. Siedem polskich uzdrowisk – Ciechocinek, Cieplice Śląskie, Duszniki Zdrój, Lądek Zdrój, Iwonicz Zdrój, Ustroń i Konstancin – korzysta z wód termalnych wydobywanych z naturalnych źródeł oraz odwiertów. W niektórych z nich, wody termalne będą mogły służyć w przyszłości nie tylko do celów leczniczych, lecz również do grzewczych i przemysłowych.
W Zakopanem, do 2001 r., wody termalne wykorzystywane były do celów rekreacyjnych i terapeutycznych. Obecnie, na stokach Antałówki, budowany jest duży aquapark. W najbliższej przyszłości w Bukowinie Tatrzańskiej planuje się wybudowanie kompleksu rekreacyjno – rehabilitacyjnego, wykorzystującego nawiercone tutaj wody termalne.
dr. Józef Chowaniec
„Artykuł pochodzi ze strony internetowej Państwowego Instytutu Geologicznego www.pgi.gov.pl”.
